Դեմ առ Խոսրովի հետ

1-3(14-16) 2001-2003, էջ 103-110
1700 ԱՄՅԱԿԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐ
Շուրջ յոթ տարի առաջ Նորանկախ Հայաստանում ստեղծվեցին երկու՝ Պետական եւ Եկեղեցական հանձնաժողովներ:
Երկու հանձնաժողովների նպատակային ծրագիրն էր համաշխարհային հնչեղությամբ կազմակերպել Հայաստանում Քրիստոնեությունը պետական կրոնի ընդունման 1700-ամյակի տոնախմբությունը:
Թե նախապատրաստության, թե ծրագրի գործադրման ընթացքին, հանձնաժողովները գործեցին առանձնահատուկ ոգեւորությամբ, ջանադրաբար, ծավալումներով` զարմանալիորեն երբեք չխաչաձեւվելով, չհանգուցվելով, բացառությամբ մեկ պահի` 2000-2001 տարանցման, Հանրապետության հրապարակում տոնակատարության սկզբնավորման երջանիկ գիշերապահի:
Առաջադրված խնդիրն իրականացվեց: Ամբողջ մեկ տարի Քրիստոնեության վերածննդի ոգեւորությունն էր տիրում Հայաստանում եւ Հայ ժողովուրդը կարծես վերաքրիստոնեանում էր…
Թե ինչ մեկնեց Հայոց աշխարհի եւ հայ ժողովրդի համար մեր նորանկախ Հայրենիքում տեղի ունեցած պատմական այս մեծ իրադարձությունը, փորձեցինք պատասխան- լուսաբանություն ձեւակերպել Պետական հանձնաժողովի փոխնախագահ-ղեկավարի` պրն. Խոսրով Հարությունյանի հետ մեր վարած հարցախոսություն-եզրակացությամբի հեռահաղորդմամբ:
Եւ ահա թե ինչ…:
ՙԲՆՕՐՐԱՆ՚-ի ղեկ. խմբ. Ժ.Ա.
ԴԵՄ ԱՌ ԴԵՄ
ԿԱՐԵՒՈՐ ՔԱՅԼՆ ԱՐՎԱԾ Է…
Խոսրով Հարությունյան – Քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն հռչակման 1700-ամյակը, անկախ նրանից` կնշվեր պետականորեն, թե չէր նշվի, կարծում եմ, յուրաքանչյուր հայի առիթ պիտի տար մտորելու` իր ժողովրդի անցած պատմության ճանապարհի վրա, վերաիմաստավորելու իր կյանքի պատմությունը:
Քրիստոնեության ընդունման մեծ երեւույթը պայմանավորված էր իր ապրած աշխարհաքաղաքական միջավայրում հայ ժողովրդի գոյատեւելու պահանջով: Եւ եթե փորձենք պատկերացնել այն մարտահրավերային եւ սպառնալից աշխարհաքաղաքական միջավայրը, որի մեջ հայտնվել էր Հայաստանը, Տրդատ թագավորի որոշումը կբնորոշենք խորախորհուրդ եւ իմաստուն, հեռատես` հայ ժողովրդի, ազգի համար հայ իրականության մեջ կատարված ամենալուրջ պետական քայլը: Տրդատին է պատկանում այդ քաղաքական որոշման կայացնելու պատասխանատվությունը: Դա կարող էր անել այն իշխանավորը, ղեկավարը, որն անսահմանորեն սիրել է իր ժողովրդին եւ գիտակցել իր պատասխանատվությունը գալիք սերունդների առջեւ:
Տրդատն է որոշել: Դժվար է պատկերացնել, եթե Նա վարաներ, այդ որոշումը չկայացներ, հետաձգեր տասնամյակներ, մեր պատմական զարգացումը ինչ ճանապարհով կընթանար, ընդհանրապես կպահպանվե՞ր հայի այս տեսակը, մարդաբանական այս որակը, կձեւավորվեր էթնո-մշակութային միասնական միավոր այս կառույցը, համոզված եմ` միանգամայն այլ կլիներ: Կանգնած ենք եղել մի կարեւոր խնդրի առջեւ: Պետք է պահպանվե՞ր վերագտնված Հայոց պետությունը: Թե՞ ոչ:
Եթե չլիներ Հայոց պետությունը միթե՞ կարելի էր այսօր խոսել հայ ժողովրդի, նրա բարոյական, կրոնա-դավանական պարագաների մասին: Հայաստանը բռնել էր անկման, վայրէջքի ճանապարհը Տիգրան Մեծից սկսյալ: Պետության կորստի եւ վերստին գտնելու, այն պահպանելու որոնումների գիտակցության հանգամանքներում Տրդատի որոշումը միանգամայն հասկանալի եւ բացատրելի է դառնում: Նա կանգնում է մեր առջեւ ելակետ գտնող, կրկնում եմ, իմաստուն քաղաքական գործիչ:
Խոսքը Հայոց պետությանը մի նոր որակ, նոր հնչողություն, նոր իմաստ, նոր բովանդակություն հաղորդելու մասին է, որով այն որակապես կտարբերվեր իր հարեւաններից, խարսխված ավելի առաջադեմ արժեքների վրա` կկարողանար ժողովրդին համախմբել իր շուրջը: Այո, այս մասին է խոսքը: Երբ ասում ենք` քաղաքական որոշում, որի հիմքում, խորքում առկա են եղել ասվածները, մենք արձանագրում ենք պատմական մեծ առաքելությունը Տրդատի, Գրիգոր Լուսավորչի: Նրանց համատեղ ջանքերը մղված են եղել նպատակի` վերահզորացնել հայկական պետականությունը, ստեղծել մի պետա-քաղաքական կազմավորում, որը կարող էր տեր կանգնել իր ժողովրդի անցյալին եւ տնօրինել ապագան: Սա է եղել նրանց նպատակը: Նոր կրոնի գաղափարախոսությունը, ըստ էության, հնարավորություն էր, միջոց, գործիք պետությանը երկարաժամկետ հզորություն եւ ապագա ապահովելու համար, վերջնականապես որոշակիորեն տարբերելու, հստակեցնելու նրա հարաբերությունները հարեւանների հետ:
Պատկերացնո՞ւմ եք: Իսկույն երեւացին արդյունքները` սեփական դիմագիծ ձեռք բերելու, քրիստոնեական նոր հավատքը հայի հոգուն հանձնելու, քրիստոնեական արժեքներին հաղորդակից դարձնելու: Առաջինը` Հայ այբուբենի ստեղծման անհրաժեշտություն ծնվեց, քրիսոնեական գրականությունը թարգմանելու անհրաժեշտություն պահանջվեց: Այս ծրագիրը իրականացնողները` Մեսրոպ Մաշտոցը, նրա բոլոր աշակերտ թարգմանիչները սրբացվեցին: Այբուբենի ստեղծումը քրիստոնեության ընդունումից հետո երկրորդ խոշոր քայլն էր, որը ուղղակի պայմանավորված էր պետության եւ ժողովրդի հարատեւությունը պահպանելու խնդրով:
Քրիստոնեությամբ որեւէ մեկի արժեքները մենք չէինք փորձում վերցնել: Այլ ուզում էինք սեփական արժեքները, պատկերացումները, ավանդույթները սեփական լեզվով եւ գրչությամբ համակարգել, ձեւակերպել աշխարհի, մեր աշխարհաքաղաքական միջավայրի մեջ: Խնդրեմ, առարկայացավ մեր մշակույթի Ոսկեդարը, հետաքրքիր մի երեւույթ, որը վկայում է, թե հայերը ինչպես հավատացին եւ յուրացրեցին քրիստոնեական արժեքները: Ընդամենը 150 տարվա քրիստոնյա ժողովուրդ եւ արդեն կայուն ավանդույթ ունեցող: 150 տարին միայն 4-6 սերունդ է կազմում, ընդամենը 50 տարի էլ, քիչ պակաս, այբուբենի ստեղծման ժամանակն է ընդգրկում, ու քրիստոնեացած հայությունը 451 թվականին իր անկախության, իր կրոնական պատկանելության համար էր մարտնչում եւ հաղթում: Հայ ժողովուրդը հաստատվում էր կատարած իր ընտրության մեջ: Քրիստոնյա հայը իր ազգային-ազատագրական ոգին հաստատեց մի պատերազմով, որը քրիստոնեացած մարդկության պատմության մեջ դավանանքի համար մղվող առաջին պատերազմն է: Զարմանալի ժողովուդ ենք մենք` հայերս:
Ժոզեֆ Ավետիսյան. – Որը կրկնեց Եվրոպան միայն 500 տարի հետո` խաչակրաց արշավանքի տեսքով, այն էլ խոտորվեց իր ազնիվ միտվածությունից, ազատագրության մտքից:
Խ. Հ. – 451 թվականին, 150 տարվա քրիստոնեության պատմությունը հայ ժողովուդը պաշտպանեց նահատակության ոգով: Հիմք դրվեց մեկ այլ երեւույթի` հայի ազգային ազատագրական շարժման ոգուն: Եթե փորձենք մեր բոլոր ազատագրական պայքարի մեջ կատարել անդրադարձ, կտեսնենք` չի եղել մի պատերազմ, որի ժամանակ հղում կատարված չլինի Վարդանանց պատերազմին, որովհետեւ նրա իմաստը, երեւույթն է մեծ: Մեր օրերում, Արցախի մեր ազատագրական պատերազմում թե’ վարդապետությունը, թե’ քաղաքական գործիչները մեր նորոգումը կազմակերպելու համար հղում են կատարել Վարդանանց պատերազմին, դեպի Ավարայրի հրաշքը: Գնացել են մտովի Ավարայր` ոգեւորվելու, շնչավորվելու համար: Եւ այս է մեծ խորհուրդը:
Հաջորդը: Անդրադառնանք եւ մեր ճարտարապետության ոսկեդարին` 6-8 դարերի: Այն իր էությամբ քրիստոնեական է: Թեեւ արդեն կային քրիստոնյա պետություններ, բայց դեռեւս չէին ձեւակերպել իրենց քրիստոնեական ճարտարապետությունը: Եվրոպայում այդ ճարտարապետությունը ձեւավորվեց ավելի ուշ` 10-12-րդ դարերում: Աշխարհի վրա, հեռանալով Հայաստանից, չեք տեսնի քրիստոնեական ճարտարապետություն: Հայերը ոչ միայն հավատացին, այլ դարձան այդ կրոնի առաջին քարոզիչները: Քիչ չեն վայրերը, որտեղ հայի քարոզչությամբ է մուտք գործել քրիստոնեությունը` համամարդկային արժեքներ, քրիստոնեական մեկ ընդհանուր արժեքային համակարգ, տարածք ձեւավորելու շատ բնական ձգտումով:
Հետեւաբար սրանով է պայմանավորված, որ մեր մշակութային ժառանգությունը, կրելով քաղաքակրթությունների ազդեցությունը, թողել է եւ իր ազդեցությունների հետքը նրանց վրա: Պետականության կորստից հետո քրիստոնեությունը մեր առաջնային գաղափարախոսություն էր, պետական գաղափարախոսություն էր դարձել: Եվրոպայում քրիստոնեությունը այլ ելեւէջներով է ընթացել: Խոսքը մեկ միասնական հավատքի, դավանանքի, կրոնական միասնական տարածության ստեղծման մասին է:
Իհարկե պետականության բացակայության պայմաններում Հայ Առաքելական եկեղեցին յուրացրեց պետության բնորոշ ֆունկցիաներ` ազգը պահպանելու, բեկորները միավորելու, ստեղծված արժեքները զարգացնելու եւ փոխանցելու առումով: Պետք է ասել, որ եկեղեցու դերը անուրանալի է: Դարեր շարունակ եկեղեցին դարձել է հայի ուղղակի հոգեւոր սննդի աղբյուր: Եւ պատահական չէ, որ մեր հայրենակիցները, տարբեր պարագաներով աշխարհասփյուռ դառնալով, երկու խնդիր էին լուծում: Եկեղեցի եւ դպրոց էին կառուցում ու Մասիսն էին նկարում: Այսքանն արդեն Հայրենիքի միջավայր էր ստեղծում, հայը ապրում էր իր փոքրիկ հայրենի բնաշխարհում: Երբեմն դա բավարար չէր լինում: Տարիների ընթացքում աղջատվում էր միջավայրը, զգացվում էր ուժի սպառման հոգեբանություն, որոնք ունենում էին բացասական ազդեցություն եկեղեցի-ժողովուրդ հարաբերության վրա: Եկեղեցին միշտ չէ, որ ի վիճակի է եղել հոտը պահպանել եւ քաղաքական, տնտեսական, հասարակական ազդեցություն շրջանցել, աշխատել չբեկորվել: Կրկնում եմ, նրանից անկախ, թե մենք կնշեինք 1700-ամյակը, թե` ոչ, հայի համար արդեն 1700-ամյակը երեւույթ էր, նման մտորումների շրջանակ էր ստեղծում հայ անհատը իր մեջ, ինքն իր համար:
1700-ամյակը լավագույն առիթն էր` մեր պատմական, մշակութային անցյալը ներկայացնելու, վերաիմաստավորելու համար: Այն միջոցառումները, որոնք մենք նախատեսել էինք, ծրագրերը, որ մշակվեցին պետական հանձնաժողովի կողմից, եւ նրանցից մի քանիսը կատարվեցին եկեղեցական հանձնաժողովի հետ համատեղ, դրան էին միտված: Այդ միտումը չլիներ, հիմա մենք չէինք խոսի հենց այդ երեւույթի վերաիմաստավորման մասին:
Ժ.Ա. -Իհարկե երկար նախապատրաստական աշխատանք տարվեց, այսինք մշակվեց գիտակցություն աշխարհիկ եւ հոգեւոր մարմիներում 1700-ամյակը հավուր պահանջի ներկայացնելու, եւ այն նորանկախ պետության զարգացման նոր մեխանիզմ ծառայեցնելու:
Խ. Հ. – Պետք է ասեմ, եթե վերլուծելու լինենք մեր ոչ վաղ անցյալը, մենք երբեւէ հնարավորություն չենք ունեցել այդպիսի կարեւոր թվական նշել համաժողովրդական, համաշխարհային ընդգրկումով: Չենք ունեցել պատկերացում անգամ: Առաջին հանրապետությունը չէր կարող ունենալ, Երկրորդ հանրապետությունը նույնպես, միայն հնարավորությունը ստեղծվեց նորանկախ պետականության, այն էլ ամուր հիմքերի վրա կանգնած պետության դեպքում: Տեսեք, ասենք, որ 1700-ամյակը մեր Հայ Առաքելական եկեղեցու տոնն է, եւ այո, առաջին հերթին տոնակատարությունը գործադրվեց եկեղեցու վարկանիշը բարձրացնելու, ժողովրդին եկեղեցու շուրջ համախմբելու, ժողովրդին դեպի քրիստոնեական արժեքները տանելու, ոչ թե հավատացյալ դարձնելու, որովհետեւ դժվար է ենթադրել, որ մեկ տարվա միջոցառումներով մեծ խնդիրները կարելի է լուծել, բայց ժողովրդին դեմքով շուռ տալ դեպի եկեղեցի շատ էական աշխատանք է: Երեւույթ է հայոց ներկա պատմության մեջ, որ Հայ Առաքելական եկեղեցին դեմքով շուռ գա եւ որեւէ հայի համար մայր եկեղեցին լինի առարկայական:
Ձեզ կարող եմ ասել, այո, դա կարող է եկեղեցին եւս հաստատել, փաստել, այս մեկ տարվա ընթացքում եկեղեցի հաճախողների թիվը աճել է Հանրապետությունում, խաչ հանողների թիվը, մոմ վառողների թիվը կտրուկ մեծացել է, թող դա լինի բնազդով, դեռեւս ոչ իմաստավորված, բայց համաձայնեք, որ երբ մարդ խաչ է հանում, արդեն այդ պահին ինքը մտածում է, ինչ որ մի պարտք վերցնում է իր վրա, պարտավորություն` մաքուր լինելու: Հավատքի սերմեր են ցանցում, որոնք կարեւոր հանգամանք են:
Ժ.Ա. – Մահկանացու հայը հավատքը գիտակցում է, բայց պատկանելությունը դեռ ոչ, այսինքն հավատացյալը, որ բացահայտվում է այսօր, ունի հավատքի պատկերացում, բայց հավատացյալի պատկանելությունը այս կամ այն եկեղեցուն` Հայ Առաքելականին, Հայ Կաթողիկեին, Հայ Ավետարանականին թույլ է նրա մոտ եւ եկրորդական, այս առումով էլ աղանդների հաջողությունը ապահովված է պարզամիտ հավատացյալների շարքերում: Անհանգստանալու տեղ ունի եկեղեցին:
Խ.Հ. – Եթե տարեսկզբին ինձ հարց էին տալիս` ՙԻ՞նչ անելիքներ ունեք հավատքի տեսանկյունից՚, ես պարզորեն պատասխանում էի, որ հեռու ենք այն մտքից, թե մեզ կհաջողվի բոլորին մոլի հավատացյալ դարձնել կամ Հայ Առաքելական եկեղեցու հոտ: Մենք մտքով չէին կարող անգամ պատկերացնել այդ խնդրի լուծումը: Բայց մարդուն դեմքով շուռ տալ դեպի եկեղեցի` Հայ Առաքելական եկեղեցի, նրա նկատմամբ գործնական հետաքրքրություն առաջացնել` շատ կարեւոր է: Շատերը հավատացյալ չեն, բայց հայը քրիստոնյա է իր արժեքներով, էթնոմշակութային արժեքով, կենցաղով, հոգեբանությամբ: Ես չեմ պատկերացնում մի հայի, որ քրիստոնյա չէ: Մենք գենետիկորեն, ի ծնե, մեր ընտանիքներում` պապը, տատը, ծնողը, եթե խրատ են տվել, քրիստոնեաբար են կատարել, սաստել` քրիստոնեական հոգեբանության վրա խարսխված մտածողությամբ:
Մենք քրիստոնյա ենք: Խնդիրը դրան նոր շունչ, ոգի, կենդանություն հաղորդելն է: Ես համոզված եմ, որ հայ եկեղեցու գործնական ակտիվությունը նկատվում է, եւ ենթադրվում է, որ որակապես կփոխվի հայ եկեղեցին նրա շուրջ համախմբվելու դեպքում: Եկեղեցին ինքը իր ներսում խնդիրներ ունի, եթե քաղաքական տերմիններ օգտագործենք` կադրերի տեսանկյունից, որակի տեսանկյունից: Սպասավորները վստահություն պետք է ներշնչեն հավատացյալների շրջանում: Գիտենք, եկեղեցին եւս 1990-ականներից որակական նոր վիճակում է հայտնվել: Մինչ 90-ական թվականի Հայ Առաքելական եկեղեցու դերը, խնդիրները տարբերվում էին: 90-ից հետո, նոր միջավայրում եկեղեցին վերագնահատելու է իր խնդիրները, իր անելիքները` նոր հոգեբանություն ձեւակերպելու, ժողովրդին ավելի մոտենալու, ավելի հասկանալի եւ ավելի ընկալելի դառնալու համար:
Ժ.Ա. – Ժողովուրդը` դեպի եկեղեցի, թե՞ եկեղեցին` դեպի ժողովուրդը:
Խ.Հ. – Երկուստեք` ակտիվ եկեղեցի եւ ակտիվ ժողովուրդ:
Ժ.Ա. – Երջանկահիշատակ Վազգեն Առաջին կաթողիկոսը նշանաբան հրապարակեց: Քանի որ Հայ եկեղեցին առաքյալների կողմից հիմնադրված է, Առաքելական է, ունի առաքելություն կատարելու խնդիր, քարոզչությամբ է անցկացնելու իր պատմական ճանապարհը: Նշանակում է Հայ Առաքելական եկեղեցին է գնալու դեպի հոտը, դեպի ժողովուրդը:
Խ.Հ. – Իրոք դա լուրջ խնդիր է, ենթադրում է քարոզչության նոր ձեւեր, ավելի հասկանալի եւ անմիջական շփում, պարզ, բայց ոչ պարզունակ, մատչելի, ջերմ: Նշանակում է նոր կառույցներ, նոր ապրելակերպ, եկեղեցու կոնկրետ մասնակցություն իրական կյանքին: Ինչպես մենք ունենք հոգս` Անկախ Հայատանի նոր հասարակության քաղաքացու ձեւավորման, այնպես էլ եկեղեցին` նոր հոգեւորականի կերպարի ձեւավորման: Դա բարդ, հոգի կերտելու ծանր հետեւողականություն պահանջող գործ է, ամենժամյա, ամենօրյա, որին հետամուտ պետք է լինի բովանդակ եկեղեցին, բայց եւ պետությունը:
Ժ.Ա. – Եկեղեցու, եկեղեցականների կենցաղավարությունը այսօր խիստ բարենորոգման անհրաժեշտություն ունի:
Խ.Հ. – Ես կասեմ, եւ կհամաձայնեք: Փորձել եմ հասկանալ մեր ժողովրդի հանգուցախնդիրները` հասարակական, անձի եւ եկել եմ եզրակացության, որ մեր խնդիրները քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական չեն: Մեր հասարակությունը, Հանրապետության հասարակությունը ունի բարոյականալու անհրաժեշտություն: Այսօր գյուղացին տրտնջում է ոչ նրա համար, որ դժվար է մի կտոր հաց աշխատում, գյուղացու հացը երբեք դյուրին ձեռք չի բերվել, ավելի շատ ընկճված է հոգեբանորեն` անարդար, անբարո, անտարբեր վերաբերմունքից: Հոգին հետը չի գալիս, հոգեւորը չկա շրջապատի մեջ, բարոյականը բացակայում է, եւ մարդը հայտնվում է դեպրեսիայի մեջ, հոգեընկճվածության մեջ: Հոգին է, որ ստիպում է մարդուն առաջ գնալ, հավատքն է, որ հույս է տալիս մարդուն լավատես լինելու կյանքում, վաղվա օրվա նկատմամբ:
Հետեւաբար, հասարակության առողջացումը օրախնդիր է` եկեղեցու խնդիրը, պետության խնդիրը, ազնիվ քաղաքացու խնդիրը, քաղաքական, հասարակական խմբերի խնդիրը: Պետական չինովնիկի պահվածքի հարցը լուրջ է, պահանջում է լուծողներ, նոր մտածողության ջատագովներ, քարոզիչներ: Նրանք, ովքեր այսօր քաղաքական որոշումեր են կայացնում, կանգնած են քաղաքական ղեկի մոտ, եկեղեցում հոգեւոր ղեկի մոտ, ուղղակի պարտավոր են բարոյականության մարմնացում լինել, այլապես շատ դժվար կլինի գնալ առաջ:
Ժ.Ա. – Ժամանակը արագ է թռչում, տարածությունը թռիչքով է հաղթահարվում, հասարակության զարգացման փուլերը նույնպես: Եթե հայացք նետենք ընդհանուր պատմության մեջ, մեր քաղաքական կյանքի պատմության մեջ, ինչպես եւ եկեղեցական կառույցի մեջ տիրող հարաբերություններին, ինչքան տեղյակ եմ, կարող եմ պնդել, որ հատկապես եկեղեցում դժվար է կարճագույն ժամանակում ստեղծել կատարելություն: Ինձ` այս հասարակության անդամիս համար առավել կարեւոր է համարվում եկեղեցու մաքրությունը, եկեղեցականի` իր կոչումի անվերապահ նվիրվածության գիտակցումը:
Խ.Հ. – Անհնարին չասենք, դժվարագույնս դժվար է: Մեծ ջանքեր, ժամանակ, սերունդների փոփոխություն, կերպարի զարգացում է պահանջում, այո` կոչումի գիտակցման բարձրակետ: Եթե սրանց մասին չխոսենք, կարեւոր խնդիրներ չնկատենք, չփորձենք հասարակությունը նորոգել, կյանքը չդարձնել մաքուր, ազնիվ արժեքների վրա չխարսխել մարդկային փոխհարաբերությունը, մենք չենք կարող զարգանալ:
Համաձայնեք, որ այնուամենայնիվ կործանված չենք, որովհետեւ հանրության մեջ կա օրգանիզմ, որ այդ արատները չի ընդունում, բացառում, դուրս է մղում: Հանրային առողջ մտածելակերպ կա, որը քրիստոնեական մաքուր արժեքների վրա հանրային օրգանիզմ է կերպավորում, ձեւավորում: Մեր օրգանիզմը նույնպես երբեմն վարակվում է, բայց օրգանիզմը արագ դիմադրում, դուրս է մղում: Երբեմն այս հանրային օրգանիզմը համընկնում է մանուկի օրգանիզմին, որը ցանկացած հիվանդության նկատմամբ զգայուն է: Եթե մենք մանուկին շիճուկներ չներարկենք, հայտնի հիվանդությունները նա չի կարող հաղթահարել: Խոսքը այդպիսի ուժի ներարկման մասին է, որպեսզի հանրային օրգանիզմը ձեռք բերի առողջացման իմունիտետ անբարոյականի նկատմամբ: Հեշտ գո՞րծ է, իհարկե` ոչ, մի մարդու գո՞րծ է, իհարկե` ոչ, սերունդների գործ է: Մտավորականության, հոգեւոր դասի, պետության առաջնորդների խնդիրն է սա:
Ժ.Ա. – Հնարավոր է, ես բացարձակացրի դժվարությունը, ներքին հարաբերություններում դժվարություններ կան, բայց իսկապես եկեղեցու նկատմամբ արտաքին ազդակը, գրեթե, դարձել է բացասական: Այսօր եկեղեցին օգնություն է ստանում ժողովրդից եւ պետությունից, պետական ապարատից, որպեսզի հզորանա: Եկեղեցու զարգացման ընթացքի հետ համապատասխան մենք չենք կարգավորում եկեղեցի-պետություն հարաբերությունը: Քաղաքակիրթ աշխարհում եկեղեցին եւ պետությունը անջատ են իրարից: Խիստ, գռեհիկ անջատվածություն չկա, նրանք մեկը մյուսին լրացնում են: Պետությունը կանգնած է եկեղեցու թիկունքին, եւ եկեղեցին աջակցում է պետության հզորացմանը: Առավելապես, մեր մոտ այս հարաբերությունը այսօր ճշգրիտ պետք է գործի, փոխկապակցված` որպես անխափան մեխանիզմ:
Խ.Հ. – 1700-ամյակի տոնակատարությունը բազում լուրջ մտորումների տեղիք է տալիս, պահանջում է ամեն ինչ վերաիմաստավորել: Չեմ թաքցնում, հիմա եկեղեցու դերին այլ աչքով եմ նայում, այլ պահանջ եմ ներկայացնում եկեղեցուն: Համոզված եմ, շատերն են այդպես տրամադրված: Եկեղեցին ինքը, առանց հայ անկախ պետականության առկայության, առանց այդ պետության աջակցության, դժվարությամբ կարող է իր հոգեւոր առաջնորդի դերը, վարկանիշը բարձր պահել, հոգեւոր պաշտոնյային վարկ ապահովել ուղղակի անհնար կլինի, լինենք իրապաշտ եւ արդարամիտ:
Ժ.Ա. – Այս շեշտադրումը կարեւոր հանգամանք է ակտիվ գործող եկեղեցու համար:
Խ.Հ. – Հիմա, կրկնում եմ, շատերն են այդպես մտածում: Եւ բոլորս շահագրգռված ենք: Երբեմն ես փորձում եմ 1700-ամյակի խորհուրդը պատկերագծել եւ ընդհանրապես տարբեր միջոցառումների գնահատականները տալիս տխրում եմ: Հատկապես մշակութային միջոցառումները բարձր մակարդակով պիտի անցկացված լինեին, շատերը իհարկե այդպիսի մակարդակով, աստիճանով անցկացվեցին: Խոսքը դրանց մասին չէ: Միջոցառումները ընդամենը առիթ էին, հնարավորություն, որ աշխարհում մեզ նկատեն: Միջոցառումների գլխավոր խն-դիրը դա էր: Եւ փառք Աստծո, որ մենք այսօր կարող ենք արձանագրել, որ, ի շնորհիվ արտերկրում, Հայաստանում կազմակերպված միջոցառումների, առաջացավ հետաքրքրություն Հայատանի նկատմամբ, հայկական ժառանգության նկատմամբ:
Մեզ նկատեցին, բայց դեռեւս չեն ճանաչում: Շատերի համար, եւրոպական ժողովուրդների համար մենք այլեւս այն, նախկին հայերը չենք: Ահա 1700-ամյակի միջոցառումների բովանդակությունը: Մեր խնդիրն էր, որ միջազգային հանրությունը մեզ նկատի: Մեկ տարվա մեջ ճա-նաչելի չես կարող դառնալ: Այն, որ Գերմանիայից, Իտալիայից, Արգենտինայից, Ճապոնիայից հեռուստաընկերություններ էին գալիս` նկարահանելու Հայաստանի առօրյան, մշակութային կյանքը եւ ներկայացնելու իրենց ժողովրդին, երկրներին, ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ այդ երկրների ժողովուրդների բնական ձգտում` ճանաչելու հայերին: Կարծում եմ, 1700-ամյակը տարեդարձ չէր, այլ մի երեւույթ, առիթ` առնվազն 10-15 տարիների ընթացքում անընդհատ ներկայացնելու հայի կրթամշակութային դիմագիծը` բարոյական, հոգեւոր արժեքներ կրող տարրի:
Ժ.Ա. – Փաստորեն երկրներն ու ժողովուրդները, 1700-ամյակի մեր միջոցառումներին բերելով մասնակցություն, դիտարկում են նաեւ` իրենք իրենց գտնելու քրիստոնեության անցած պատմության մեջ: Այսինքն, ժողովուրդները, որոնք 1700-ամյակի տոնակատարությունների ընթացքին հետաքրքրությունների դաշտ դարձրեցին հայ ժողովրդին, միաժամանակ փորձեցին անդրադառնալ իրենց պատմությանը եւ կերպարին, հավանաբար այսօր էլ վերապատմում են հայոց քրիստոնեացման պատմությունը ու սկսում են հասկանալ հային, հարցնել` ՙՈրտե՞ղ էին դրանք մինչեւ հիմա՚:
Խ.Հ. – Այո, սկսում են հասկանալ, թե ՙՈվքեր են հայերը եւ որտեղ էին դրանք մինչեւ հիմա՚: Կարծում եմ, որ մինչեւ այժմ, ըստ էության, հային ճանաչել են ցեղասպանությամբ կամ երկրաշարժով, մի քիչ էլ Արցախյան շարժումով եւ պատերազմով: Համաձայնեք, երեքն էլ շահեկան չեն մեզ համար, երեքն էլ մեր լավագույն դիմանկարը չեն գծագրում, չեն տալիս մեր կերպարի ներքին պատկերը: Երկուսը` խեղճ, տուժած, արեւի տակ ապրելու իրավունք ունեցող, երրորդը` մի լեռնցու, մի կոպիտ նյութի, ինչ որ չհաշտվող, բիրտ կերպարի: Բայց իրականությունը սա չէ, իրականությունը Նարեկացին է, իրականությունը Սարյանն է, իրականությունը Խաչատուրյանն է, Վիկտոր Համբարձումյանը, Այվազովսկին է, Մինասն է: Ահա իրականությունը: Համաձայն չե՞ք:
Ժ.Ա. – Ժառանգորդ դառնա՞լ: Հայ մշակույթը, հայը նույնպես համաշխարհային մշակույթի ժառանգորդներից է:
Խ.Հ. – Մենք գիտենք, որ աշխարհը, Եվրոպան Դանթեին դիտում են, ընդունում են որպես ամենախոշոր քրիստոնեական պոետը, բայց Դանթեից 243 տարի առաջ կա Նարեկացի, որի ստեղծագործությունը արեւմուտքի մշակույթի ներկայացուցիչները կարդում են ու ափշում: Հետեւաբար, մեր խնդիրն է Նարեկացիին ներկայացնել աշխարհին, Սայաթ-Նովային` բոլոր ժամանակների ժողովուրդների բարեկամության խորհրդանիշ երգիչ-պոետին: Մեր խնդիրն է Կոմիտասին ճանաչեցնել: Ինչպես Շեքսպիրը միայն անգլիացիներինը չի, այնպես էլ Կոմիտասը միայն հայերինը չի, Աշխարհինն է:
Ժ.Ա. – Այո: Հիմա այնպես է ստացվում, որ մեր երգարվեստի բռնած ճանապարհը մեզ հուշում է, թե Կոմիտասը արդեն աշխարհինն է, ուրիշներին է, հայինը չէ, հիմա մենք պիտի աշխատենք վերադարձնել Կոմիտասին:
Խ.Հ. – Հիանալի դիտարկում: Հիշենք, օրինակ, մեր երախտավորներից` Էդուարդ Միրզոյանի ստեղծագործություններից մեկը` լարայինի համար գրված, կատարում էր հայտնի Բորոդինի անվան քառյակը: Ներկա հեղինակը անթաքույց ուրախություն էր ապրում: Զրույցի ժամանակ նշեցի ստեղծագործության սքանչելիության մասին, հարցումով` աշխարհում գործի հայտնի լինելու մասին ակնարկեցի: Պատասխանեց տխուր` ՙԵթե հնարավորություն ունենայի, եւ այս կամ ստեղծագործություններիցս գեթ մեկը կատարեր Բեռլինի սիմֆոնիկը, հավատացնում եմ, աշխարհին կափշեցնեինք՚: Մի այլ օրինակ: Շարլը լսեց Կոստանդին Օրբելյանի կատարմամբ Առնո Բաբաջանյանի մեկ-երկու ստեղծագործություն, գիտե՞ք, ասաց` ՙԲայց սա եւրոպական ստեղծագործություն է՚: Ինչ եմ ուզում ասել: Սեփականը միջազգային ասպարեզ տանել միայն կարող է պետությունը: Ստեղծագործող անհատից պահանջել, որ իր ստեղծագործությունը հանի աշխարհի հայտնի բեմերը, շատ դժվար, անհնարին պահանջ է: Սա խնդիր է հայի համար:
Քրիստոնեության 1700-ամյակը մշակութային տոն էր, որովհետեւ մեր եկեղեցին ու դավանած հավատքը հայի համար մշակութային երեւույթներ են, սննդի աղբյուր: Բոլոր մշակութային կոթողները, բոլոր մշակութային ստեղծագործությունները արդյունք են հավատքից ոգեշնչման: 1700-ամյակը միայն հավատամքի տոն չէր, մշակույթի տոն էր: 1700-ամյա մշակույթի պատմությամբ առիթ եղավ հայը ներկայանա աշխարհին` իր իսկական դիմագծով, որ հային այսուհետեւ տեսնելիս նախ հիշեն Նարեկացուն, Կոմիտասին, Սարյանին, Մինասին, Այվազովսկուն, Համբարձումյանին, ապա` ցեղասպանությունը կամ երկրաշարժը:
Ժ.Ա. – Ես ցեղասպանության վերաբերյալ հարց չեմ տալիս, այսինքն 1700-ամյակը ինչքան օգնեց ցեղասպանության ընդունմանը, որովհետեւ գիտեմ, թե ինչ տրամաբանություն են զարգացնում մեր մշակութային եւ հոգեւոր գործիչներից շատերը: Ըստ նրանց` քրիստոնեության ընդունման այս մեծ իրադարձության նշումը առավել կարեւոր է ցեղասպանությունն ընդունել տալու առումով: Տարօրինակ հարաբերություն է անցկացվում երկու մեծ իրադարձությունների միջեւ: Կարծես ցեղասպանությունը հետեւանք է կրոնական պատկանելության:
Խ.Հ. – Ես կարող եմ իմ պատկերացումը ներկայացնել: Ես խոսում էի մեր մշակույթի նկատմամբ շատ զգայուն, սիրված բարեգործներից մեկի հետ, որը մեծ ջանք է ներդնում` Ամերիկայում հայկական լոբբին կազմակերպելու: Հարցրեցի եւ հարցիս էլ ինքս պատասխանեցի` ՙԴուք հային ինչպե՞ս եք ներկայացնում Ամերիկային: Ըստ էության, միայն մի բանով, որ հայը արեւի տակ ապրելու իրավունք ունի, բայց սրի քաշեցին: Այս առումով աֆրիկյան ցեղերն էլ արեւի տակ ապրելու իրավունք ունեն: Նրանք կիսասոված վիճակում են: Երբ դուք միայն այդպես եք ներկայանում` հայը եւ աֆրիկյան ցեղը հայտնվում են նույն հարթության վրա: Նույնիսկ, աֆրիկացու պրոբլեմը առօրյա է` սոված, հիվանդ, աշխարհի աչքի առջեւ տառապող: Շոշափելի է նրա ողբերգությունը, որը ցցված է աշխարհի մարդասիրության առջեւ, քան 80-100 տարիներ առաջ տեղի ունեցած հայախնդիրը` ցեղասպանությունը: Փորձեք հային ներկայացնել` ոչ թե լոկ արեւի տակ ապրելու իրավունք ունեցողի կամ լոկ ցեղասպանության ենթարկված ժողովրդի, այլ` մի ժողովուրդի, որը մարդկության քաղաքակրթության գանձատանը անընդհատ, կաթիլ առ կաթիլ մնայուն, հավերժական արժեքներ է ավելացրել եւ ավելացնում է մեր օրերում: Մարդկությունը կսկսի հավատալ, որ հայի վրա սուր բարձրացնելը վտանգում է քաղաքակրթությունը: Որովետեւ իրենն է դա: Շեքսպիրին անարգել չի նշանակում անգլիացիներին հայհոյել, նշանակում է մարդկության անարգել: Սուր բարձրացնել Կոմիտասի վրա, նրան հասցնել խելագարության, նշանակում է մարդկությանը զրկել կոմիտասյան երաժշտությունից: Նա հավասարաչափ գերմանացունն է, իտալացունը, ֆրանսացունը, ամերիկացունը: Ահա, եթե ուզում եք ճանաչվի ցեղասպանությունը եւ դատապարտվի, նախ եւ առաջ հային ներկայացրեք` մշակութային ժառանգություն կրողի: Ավելորդ է խփել մեր ծնկներին` ասելով. ՙԱյ, այ, այս ի~նչ արեցին մեզ հետ այդ ոճրագործ թուրքերը…՚:
Ժ.Ա. – Ապրելու իրավունք ունեցող ժողովուրդին:
Խ.Հ. – Իհարկե, ոչ միայն ապրելու իրավունք ունեցող, այլ մարդկության պատմության ամբողջ ընթացքին դեր խաղացած, համաշխարհային մշակույթի գանձարանում հատիկ-հատիկ, գեղեցիկ կաթիլներ գցող ժողովրդին: Այս մասին է խոսքը: Իրատեսություն է սա, չափազանցություն չէ: Երբ անցկացնում էինք Թարգմանչաց տոնը, դրա շրջանակում էլ գրականգիտական մի ծրագիր, մասնակցելու հրավիրված էին արտասահմանյան բազմաթիվ մտածողներ: Օշականում ելույթ ունեցավ մի բելոռուս եւ այնպիսի բնորոշում տվեց Հայաստանին եւ մեր ժողովրդին, որ մեզ համար միանգամայն անսպասելի էր եւ ինքնասիրություն շոյող: Նա նախ շնորհավորեց, շնորհակալություն հայտնեց կազմակերպիչներին, որ իրեն հրավիրել են, առիթ ստեղծել Հայաստանում գտնվելու եւ ապրելու, գոնե, մի քանի օր անչափ մեծ ու զարմացնող, պատմական մի ժողովրդի ծոցում եւ տեսնելու, որ այդ ժողովուրդը արձաններ է բարձրացնում իր մտավորականների, իր մշակույթը կերտողների, իր այբուբենը ստեղծողի, թարգմանիչների, քարակերտ հուշարձանները կերտողների` նրանց սրբացնելով, եւ ոչ` իր քաջ ու հիշարժան թագավորների ու իշխանների: Հետեւաբար այդ ժողովրդի մշակույթը չի կարող եզրվել այս լեռնաշխարհի միջավայրով: Ահա որակում, գնահատական: Օտարի գնահատումն է սա, բարեկամ:
Ահա այս պետք է աշխարհին ներկայացնենք` առանց ցցվելու, առանց որեւէ մեկի մշակույթը ստվերելու մղումով, առանց ասելու` ՙՄենք առաջինն ենք, մենք ամենալավն ենք՚: Թող նրանք ասեն: Մենք ասում ենք` ՙՄենք այս ենք՚: Աշխարհին մեզ ճանաչեցնելով այնպես, ինչպես կանք, միայն շահելու ենք:
Մեզ չեն ճանաչում: 1700-ամյակի տոնակատարության ընթացքում մեր մղած ջանքերի շնորհիվ մեզ նկատեցին, ընդամենը նկատեցին, սկսեցին մեզանով մի քիչ հետաքրքրվել: Մեր առջեւ խնդիրներ դրվեցին` ճանաչելի դառնալ: Մենք կշահենք ցեղասպանության հարցում, ղարաբաղյան հարցում եւ բոլոր հարցերում:
1700-ամյակը, իրականացված միջոցառումները մեծ ազդակներ էին: Աշխարհահռչակ աստղերի ելույթները հայաստանյան բեմերում հայաստանյան բեմի վարկանիշը բարձրացնում են եւրոպականի մակարդակի, մեր մշակույթի կյանքը մերձեցնում են եւրոպական մշակութային կյանքին, դարձնում, իմ կարծիքով, նրա բնական մի հատվածը, բաղկացուցիչը: Հայաստանում Րիկարդո Մուտիի (Իտալիա) կամ աշխարհահռչակ Ստիվ քառյակի եւ կամ Մայքլ Բրուկի (ԱՄՆ) եւ այլ համերգները, որոնց եւ Հայաստանի մասին խոսվում, գրվում են, կամաց-կամաց Հայաստանը, Հայաստանի մշակութային կյանքը կմոտեցնեն եւրոպական արվեստասերին եւ կդարձնեն նրա սեփականը: Մենք էլ ենք աստիճանաբար դադարելու զարմանալ, որ Րիկարդո Մուտին եկավ, մեզ համար էլ ելույթ ունեցավ: Տեղական նշանակությունն էլ է մի բան, շատ կարեւոր:
Ժ.Ա. – Հայատանում կբարձրանա ունկնդրելու կուլտուրա±ն:
Խ.Հ. – Րիկարդո Մուտիին զարմացել էր հայ ունկնդրի կարգապահությունը, լսողական կուլտուրան: 8000-անոց դահլիճը քար լռությամբ հետեւում էր ղեկավարի ձեռքերին:
Ժ.Ա. – Լսողունակ դահլի՞ճ էր…
Խ.Հ. – Ես այն կարծիքին չեմ, որ վրիպումներ, թյուրիմացություններ չեղան: Մեծ գործերը վրիպումներ էլ կունենան: 2001 թվականը իր դերը կատարեց: Արձանագրենք` երկար ճանապարհի առաջին քայլն է արված:
Ժ.Ա. – Եթե հետեւողականորեն եւ ճշմարտացիորեն այս փոքրիկ քայլը մեկնաբանվի` առանց բացերը թաքցնելու, նետված քայլին հաջորդող քայլեր էլ կլինեն:
Խ.Հ. – Ափսոս է մոռացվի: Օրինակ 2003 թվականին նշվելու է ՙՄատյան ողբերգության՚ 1000-ամյակը: Արդյո՞ք պետք է նշվի մեր նեղ հանդիսականի շրջանակում: Իհարկե` ոչ: Նույն թվականին աշխարհը նշելու է Խաչատուրյանի 100-ամակը: Կնշվի որպես հայ կոմպոզիտոր, թե` խորհրդային, մեզնից է պայմանավորված: 2005 թվականին կնշվի մեր այբուբենի 1600-ամյակը: Հավաքվենք մի փոքր տարածքու՞մ` Օպերայի դահլիճում, մենք ասենք ու մենք լսե՞նք: Իհարկե` ոչ: Որովհետեւ այբուբենի ձեւավորումը, հետեւաբար եւ հայերի քրիստոնյա լինելը, դա-վանանքին հավատարիմ մնալը բացառիկ նշանակություն են ունեցել այս աշխարհաքաղաքական տարածքում:
Ժ.Ա. – Աշխատանք պահանջող երեւույթ է:
Խ.Հ. – 2005թ. միջոցառմանը պետք է այսօրվանից նախապատրաստվել: Աշխարհում թվով քիչ ժողովուրդներ ունեն սեփական այբուբեն: Թվականը պետք է հայտարարվի այբուբենի տարի: Այբուբենի երեւույթը ներկայացվի` գիտաժողովներով, Խորենացու բնութագրությամբ` մեր փոքրիկ, բայց գործերով հարուստ ժողովուրդի ամբողջ գրչական մշակույթով, հոգեւոր էներգիայով հարուստ, սերնդից սերունդ այդ էներգիան փոխանցող եւ հզորացող հային:
Մենք պիտի ներկայացնենք Հայաստանը եւ հային:
Ժ.Ա. – Ընդհանրապես այս մեկ տարվա Ձեր աշխատանքի ընթացքում եկեղեցական շրջանակներից ի՞նչ էիք ակնկալում: Այսօր, որ վերլուծում եք կատարվածը եւ չկատարվածի պատճառները, թվում է, կատարողը ոչ միայն քաղաքական, հասարակական գործիչ, հանձնաժողովի պատասխանատու անձնավորություն է, այլեւ հոգեւոր մտածողությամբ ապրող եւ գործող: Շատ կարեւոր երեւույթ է տեղի ունեցել Ձեր հոգու աշխարհում, բացահայտվել է, հավանաբար մեծ ընտանիքից եկող եւ թաքուն մնացած, միայն այս բարեբեր առիթով ժայթքած ինչ-որ գեղեցիկ բան, որ մեզ անակնկալ է մատուցում…
Խ.Հ. – Շեշտադրումը հասկանում եմ: Մի դեպք պատմեմ: Մենք ապրում էինք Զորավոր եկեղեցին շրջափակող տարածքում: Մայրս, ենթադրում եմ, հավատացյալ էր, որովհետեւ ամուսնուն ոչ մեծ տարիքում կորցնելուց հետո հաճախակի դարձան նրա այցելութունները եկեղեցի: Երբ փոքր ժամանակս, ձեռքիցս բռնած տանում էր իր հետ եկեղեցի, միշտ եկեղեցու պատը համբուրել էր տալիս: Ասում էր, որ եկեղեցապատի, քարի նկատմամբ հարգանքով վարվել է պետք, ուշադիր լինել: Ես հիշում եմ 12-14 տարեկանին, բակով անցելիս ակամայից պատը համբուրում էի, այդպես էին վարվում նաեւ թաղի բոլոր ընկեր երեխաները: Բայց երեւի մեջս մի բան գցել է մայրս, այդ աստածավախ կինը: Հիմա եմ փորձում իմաստավորել: Ինչ-որ բան, սերմ նետվել է մեջս, ուր պարարտ հող գտնելով, հոգ չէ, թե ուշ, բայց աճել է երեւի: Ես կարծում եմ, իմ պարագայում հաճախելիությամբ չի որոշվում հավատացյալը, մոմ վառելով չի հայտնվում հավատացյալը, թեեւ հավատացյալից պահանջվող նախապայմաններ են դրանք: Կարծում եմ համամարդկային արժեքներին հավատալն է կարեւորը, հավատացյալն այդտեղ է երեւում, անձնավորվում է այդպես: Ասում ես ինքդ քեզ` ՙԿպատժվես, եթե սխալ գործես, մտածես անգամ՚: Կպատժվես ում կողմի±ց: Ճակատագրի կողմից: Էական չէ այլեւս: Բայց, եթե մտածում ես` ոճիր գործել, այնուամենայնիվ պատժվելու ես, արդեն դավանանք է: Մի խոսքով, այդպես եմ ապրել, հիմա էլ եմ ապրում: Ուղղակի առիթ չի եղել դրա մասին խոսել: Չես խոսում, պարզապես անում ես:
Ժ.Ա. – Հարցս մասամբ կրկնում եմ: Եկեղեցական կառույցից ի՞նչ էիք ակնկալում:
Խ.Հ. – Ճիշտ ասած, եկեղեցու մասնակցությունը պետական միջոցառումներին ավելի ակտիվ, գործնական էի պատկերացնում: Ներկա գտնվել մշտապես: Բայց լինենք ազնիվ: Օրինակ, մի շարք միջոցառումներ, նույնիսկ եկեղեցական, հոգեւոր երաժշտության փառատոնին, ցավոք, դահլիճում ներկա չէին մեր հոգեւորականները: Դժվար է մեկնաբանել, բայց ենթադրում էի, որ փոխադարձ մտահոգ մասնակցություն պիտի դրսեւորեր պետություն-եկեղեցի փոխհարաբերությունը: Կարծում եմ, մենք եկեղեցու աջակցությունը նվազ զգացինք:
Ժ.Ա. – Կարծեք 1700-ամյակին տեր կանգնելու գիտակցությունը պարզ չէր, շեշտված չէր` պետական գո՞րծ էր, պետական հանգամանք ուներ, թե՞` եկեղեցական:
Խ.Հ. – Այս հարցին ցանկացած քաղաքացի կարող է պատասխանել այսօր: Պարզ է շարքային քաղաքացու համար էլ, որ պետական հանձնաժողովը առանձին էր գործում, եկեղեցական հանձնաժողովը` առանձին: Այդ ես չեմ ասում: Միշտ փորձել ենք մերձեցման քայլեր կատարել: Նույնիսկ առանձին դեպքերում խանդ եմ զգացել նախաձեռնությունների նկատմամբ, որովհետեւ առաջնության խնդիր չկար դրած, առավելապես անկախ պետության պարագայում:
Ժ.Ա. – Օգնական լինելու պարտավորությունը չէր զգացվո՞ւմ:
Խ.Հ. – Մեկզմեկու լրացնելու, ընդհանուր խնդրին, մեկ դիմագծով ներկայանալու անհրաժեշտությունը կար, պարտադիր էր դա: Այդպես սկսեցինք, չէ՞, դեկտեմբեր-հունվարին:
Ժ.Ա. – Կամ կարո՞ղ ենք ասել` անհատների անտարբերության, անփութության, անհոգության, վերապահության դրսեւորումներ էին: Իսկապես զգացվում էր հոգեւորականի մշտական ներկայության անհրաժեշտությունը հանձնաժողովում եւ միջոցառումների ներկայացման արարողակարգում: Ժողովուրդը ցանկություն ուներ:
Խ.Հ. – Վեհափառը ինքը բազմազբաղ էր, ծանր տարի անցկացրեց որպես կաթողիկոս: Ավելի հակված եմ դեպի միջին դասի անտարբերությունը: Հիմա եմ այդ մասին խոսում, որովհետեւ տարեվերջին այդ կարծիքը հիմնավորապես ձեւավորվեց: Խոսենք, չխոսենք, այդ կարծիքը կա: Եթե չխոսենք, կշարունակվի այդպես, խոսենք, միգուցե դրանից դասեր առնենք: Առաջիկայում նույնպես անելիքներ կան, որոնց մասին խոսում էինք:
Ժ.Ա. – Հիմա այս հանձնաժողովը, սրա հետ 1700-ամյակի առիթով հոգեւոր շրջանակերում ստեղծված եւ գործող կառույցները` ավետարանական քարոզչության, մեկնողական, մշակութային գործունեությունը, հոգեւոր կյանքը կազմակերպող հոգեւոր ինստիտուտները հիմա անելիքների շրջանակ ունենալո՞ւ են, թե՞ գոյատեւելու են ավելի նեղ ոլորտով: Հանձնաժողովի հետագա կյանքը ինչպիսի՞ն է լինելու: Ստեղծվեց, աշխատեց, փորձ կուտակեց, շուրջ 3-5 տարի շարունակ պաշար հավաքեց: Ու՞մ պիտի փոխանցի: Ծրագրված հարցեր կան հաջորդ տարիների կյանքի հետ կապված: Առաջիկա 10 տարիներին եկեղեցին վերակառուցվելու կարիք ունի:
Խ.Հ. – Այս կառույցի անհրաժեշտություն կար, ստեղծվեց, բնականաբար նրա գործունեության շարունակականության անհրաժեշտությունը եւս կա: Նրա ղեկավարի խնդիրը երկրորդային է, կարեւորները կանգնած են մեր առջեւ: Կա մշակույթի նախարարություն, որի խնդիրն է մշակույթի քաղաքականության մշակումը: Այն պետք է ապահովի հայ մշակույթի, եթե կարելի է ասել, ներկայությունը դրսում, ներսում, ազդակներ հաղորդի մշակույթին իր նախաձեռնություններով, հայեցակարգային եւ նպատակային դարձնի նրա կյանքը: Համաձայնեք, որ Մշակույթի նախարարության անմիջական խնդիրը չէ միջոցառումների կազմակերպումը: Դրա համար կան ֆիրմաներ, ընկերություններ, հասարակական կառույցներ, սեփական, ոչ պետական:
Առաջին: Այս կառույցը կարող է դառնալ մի նոր շունչ հաղորդող իր նախաձեռնություններով: Երկրորդ: Այլեւս պետք չեն մեծաքանակ միջոցառումներ, այլ` երկու-երեքը, բայց շատ կարեւորները` մեծ լիցք պարունակող, միջազգային հանրության կողմից ճանաչման, ավանդակա-նի վերածվելու հավակնություններ ունեցող միջոցառումներ, որոնք կբարձրացնեն հայի վարկանիշը աշխարհում, ճանաչել կտան հային, նրա ժառանգությունը: Ահա խնդիր: Եւ այդ խնդիրը կարող է իրականացնել հարուստ փորձ կուտակած, վստահություն ներշնչող կարեւոր այս կառույցը, որը ունի արդեն ծրագրեր: Դրանցից մեկն հիշատակեմ: Ո՞վ պիտի հիմնի կինոփառատոնը Փարաջանովի, որը դառնա ավանդական աշխարհում, Հայաստանում, համաձայնեք, որ եթե մենք ձեռնամուխ լինենք այդ ծրագրի իրականացմանը, աշխարհի կինոմատոգրաֆը անտարբեր կմնա՞: Եւ այն, ժամանակի ընթացքում, չի դառնա՞ արդյոք խոշոր, ավանդական փառատոն: Իհարկե կդառնա: Եթե ցանկանանք, կշահենք մենք եւ աշխարհը: Հիշում եք Զվարթնոցյան ներկայացումները: Շատերը թերահավատ էին, բայց միակը, որ հետեւողական առաջ էր մղվում եւ հավատում էր, չեմ թաքցնում, ես էի: Իրականացվեց, հիացած էին օտարներն անգամ այդ երեւույթի վրա: Տեխնիկական որոշ թերացումները ոչ մի ազդեցություն չունեցան: ՙԱնուշը՚ Զվարթնոցում բոլորովին այլ հնչողություն ունեցավ: Այն, ինչ Բաալբեկը կարող է անել, կարող է անել եւ Զվարթնոցը:
Ժ.Ա. – Մի նախադեպ ունենք` Գառնին, ժողովրդական նախաձեռնությամբ սկսվեց:
Խ.Հ. – Ես ասում եմ այն ծրագրերի մասին, որոնք կարող են դառնալ ավանդական եւ այդպես շարունակ:
Ես այսօր կամ վաղը այլեւս չէի մտածի` Զվարթնոցը կանգուն է, թե՞ փլատակ, էական չէ այլեւս: Զվարթնոցի այս վիճակը միանգամայն բավարար է, ավելի հետաքրքիր եւ ընդունելի աշխարհի կողմից:
Զվարթնոցի ճարտարապետությունը մեզ տանում է 7-8-րդ դարեր, մեր միջնադարի մտածողությունը, աշխարհին էլ կտանի եւ հաղորդակից կդարձնի:
Ժ.Ա. – Զվարթունք, Զվարթնոց: Հռիփսիմեի տաճարը, որը քրիստոնեության ընդունման պայքարի շրջանի նահատակության խորհրդի, Հռիփսիմյանց կույսերի նահատակության առարկայացմամբ մեզ է ներկայացնում մեր եկեղեցու նահատակ եկեղեցի լինելու հանգամանքը,
Զվարթնոցն արդեն քրիստոնեության ավելի վերացական, վարդապետության մեկնողական մտքի արտահայտությունն է, հրեշտակների եւ մարդկային հասարակության հարաբերության, աստվածային խոսքի պատգամների ավետման միջոցի, կատարողի եւ ընկալողի գաղափարն է կրում:
Խ.Ա. – Միթե՞ մենք չենք կարող, որ այդ բեմում որեւէ աստղի հանդես գալը աստղի համար էլ լինի մեծ պատիվ, չփորձե՞նք, իհարկե պարտավոր ենք փորձել: Այսպիսի ծրագրեր կան, որոնք կարող են իրականացվել առանց պետական մեծ ներդրման, բացառված չէ, որ ծրագրերի շուրջ հարյուրներ հայտնվեն` խնդրելով բերել մասնակցություն: Այսօրվա գործունեության պահանջներից է բխում այս մտածողությունը:
Ժ.Ա. – Փաստորեն կարող ենք նկատել, որ 1700-ամյակը դարձել է այդպիսի մտածողությունը խթանող: Բարեգործությունը մեր մեջ է նստած, մեր գործունեության, մեր մտածողության, մեր հասարակական կյանքի, մեր պատմական ապրելակերպի արդյունք է: 1700-ամյակը ուղղակի վերուղղեց հայ բարեգործի հայացքը, պարտականության գիտակցությունը դեպի եկեղեցի, հոգեւոր աշխարհ, մշակութային աշխարհ: Արդյունքները հատուկ վերաբերմունքի արժանացրեցի՞ք:
Խ.Հ. – Հանձնաժողովը լայնորեն դիտարկեց հայի այդ բնատուր բարեգործ ոգին, նրա արդյունքները մեր պատմության մեջ ընդհանրապես եւ կոնկրետ նորանկախ պետության ժամանակահատվածում եւ որոշեց իրականացնել գեղեցիկ մի ծրագիր, որի հիմքում ընկած էր Հայրենիքի կողմից վարցահատույց լինելու, գնահատելու բարեգործություն խորհուրդը` ՙՀայաստանն իր բարերարներին՚ ազդագրով: Հետաքրքիր է, որ այս ծրագրի ընդգրկման մեջ հայտնվեցին ներկա աշխարհից` մեր արտասահմանյան, Հայաստանում գործող օտարազգի բարեկամները` նյութական եւ բարոյական արժեքավոր նվիրաբերումներով: Մենք կարողացանք մեր բարեգործության ոգին ցուցադրել փոքրիկ բնագավառով` Պետական պատկերասրահում գոյացած պատկերային հարստությամբ միայն:
Ժ.Ա. – Մնացյալի ցուցադրումը հետաձգվեց մեր նյութական միջոցի անբավարարության պատճառով: Միանգամայն պարտավորություն պիտի ցուցաբերի պետական մտածողությունը` ուշադրություն դարձնել բարեգործության ինստիտուտին, բարի գործելու գաղափարի վրա, վերաիմաստավորելու այն, համահունչ դարձնելու նորանկախ երկրի հոգեւոր-նյութական կյանքի պահանջներին: Կանոնակարգված նպատակամղել այն, զարգացնել մեր անձնական նախաձեռնություններով: Օրենսդրու-թյունն էլ օգնական պիտի լինի, իսկ այդ գտնելու համար մեր պետական պաշտոնեության մտածողությունը ազատագրվելու է իր ՙխոր տնտեսագիտական՚` մեր վերելքը խամրող եւ արգելակող նյութապաշտությունից:
Խ.Հ. – Այնուամենայնիվ, համոզված եմ` այն ամենը, ինչ մտածվեց, միայն չնչին մասով իրականացվեց: Բայց կարեւոր քայլն արված է…
Ժ.Ա. – ՙԿարեւոր քայլն արված է՚: Ահա մեր հարցազրույցի խորագիրը ծնվեց:
Խ.Հ. – Մեր քաղաքական ղեկավարությունը, եկեղեցական առաջնորդությունը կարող են շատ ու շատ բաներ իրականացնելու հնարավորությունները օգտագործել` ապագային, մարդկությանը ներկայանալ կատարվածի տրամաբանության շարունակությամբ:
Ժ.Ա. – Ընդհանրապես պատմության ընթացքին մեր հնարավորությունները օգտագործել ենք ոչ ամբողջականորեն կամ օգտագործել ենք շեղումներով, անորոշության շավիղներով, հիասթափության եւ անհետեւողականության մտածելակերպով, եւ չի ուշացել անխուսափելի կորուստը` մոռացության մատնելով, թեեւ նեղ, քիչ նշմարելի, այնուամենայնիվ փրկության արահետը: Ու ամեն անգամ վերանցել ենք նույն ճանապարհը սկզբնակետից: Առաջին Հանրապետություն, Երկրորդ Հանրապետություն եւ վերջապես նորանկախ Հայաստանի Հանրապետությունը: Ամեն եկողը կարծում է` ինքն է արարիչը, սկիզբը եւ երաշխավորը գոյության: Այդպես է մտածում մեր աշխարհիկ ամենափոքրիկ պաշտոնյան անգամ, եւ այդպես է մտածում մեր հոգեւոր սկզբնաստիճան սպասավորը: Շեղումներով լեցուն է մեր կյանքը: Հայի կյանքի ուղին քառաճանապարհ է` դեպի անհասանելի հորիզոն ձգվող: Ի՞նչ է սպասում նրան: Արդյո՞ք նա կհաղթահարի իր առօրյան, ծանր թնջուկներով լեցուն իր այսօրը, թե՞ պատմության իր քառուղում վերստին կսկսի իր սկիզբը…
Խ.Հ. – Հաստատամիտ լինենք, հավատքով հզոր, որ այլեւս սկզբից չսկսենք: Միասնականությամբ, ժողովրդասիրությամբ, բարի գործը լավապես անելու հնարամտությամբ եւ համարձակությամբ, 1700-ամյակի հավատքի խորհրդով ամրացած մեր հոգով առաջնորդվելով, հավատացնում եմ, ապագայի վերելքի ճանապարհը հաղթահարելի կլինի մեզ համար ընդմիշտ: Կարծում եմ, որ մենք մեր ապագայի` քրիստոնեական ճանապարհը կքննարկենք լրջորեն հետագայում, ավելի խաղաղված, հոգնաթափ պայմաններում` արվածի, չարվածի եւ անելիքների շուրջ` առաջնորդվելով ազնիվ մղումով, մտքով:
Համոզված եմ, որ մեր 1700-ամյա քրիստոնեական պատմությունը մեզ դարձրեց ավելի կարողունակ, քրիստոնեավայել ապրելու ու առաջանալու աշխարհի ժողովուրդների կողքին մեր արժեքներին վայել…
Ժ.Ա. – Շնորհակալություն: